Türkiye Ulusal Düşey Kontrol Ağı-1999 kısa adıyla TUDKA-99, ülke düşey koordinat referans sisteminin klasik yöntemle gerçekleşimidir. TUDKA-99 1935’li yıllarda başlayan çalışmalarla klasik jeodezik ağ konsepti ile oluşturulmuştur. Ulusal yükseklik sisteminin gerçekleşimi olan nivelman ağı, Antalya mareograf istasyonunun 1935 – 1971 yılları arasındaki deniz seviyesi verilerinin ortalamasını düşey datum kabul ederek ülke geneline dağılmış yaklaşık 26,000 nokta ve 30,000 km’den oluşan bir ağdır.
Aşağıdaki özet tabloda da gösterildiği şekilde, ülkemizde fiziksel yükseklik türü olarak ortometrik yükseklik kullanılmaktadır. TUDKA nivelman noktalarının yükseklikleri, noktalar arası jeopotansiyel sayı farklarının dengelemesi ile hesaplanmıştır. Bu ağ Harita Genel Müdürlüğü tarafından 1935-1970 yılları arasında kurulmuş, nokta tahribatları ile 1999 İzmit ve Düzce depremleri nedeniyle 1972-2005 yılları arasında komple bir revizyon ve genişlemeye tabi tutulmuştur.
Nivelman nokta yerleri; kolay bulanabilme, su alanlarından uzak olma, sert zemin gibi bazı kriterlere göre seçilmektedir. Özellikle yüzeyin altına gömülerek tesis edilen noktalar ihtiyaç duyulduğunda bulunabilmeleri için röper olarak alınabilecek yol yapılarına (köprü, menfez, durak vb.) yakın olarak yerleştirilmişlerdir. Bu ise yol genişletme çalışmalarında nivelman noktalarının genişleyen yol altında kalması nedeniyle bir daha bulunamaması ve kullanılamamasına neden olmaktadır. Türkiye’de ikinci periyot nivelman ölçülerine başlanılmasının temel gerekçesi yapılaşma nedeniyle hatların tahrip olması ve yenilenmesi ihtiyacıdır. Yollardaki özellikle genişletme çalışmaları nedeniyle gömülü noktalar tahrip olmasalar bile yolun altında kaldığından ve röperleri kaybolduğundan bir daha bulunamamaktadır. Yer noktalarına ilave olarak açıkta inşa edilen duvar noktaları da bilinçli/bilinçsiz olarak tahrip edilmektedir.
Ülkemizde devam eden yoğun bölünmüş yol çalışmaları nedeniyle tabiatı gereği karayolları boyunca tesis edilen ve ülkemizi bir örümcek ağı gibi saran nivelman ağı noktalarında %80’lere ulaşan ve giderek artan oranda devam eden yoğun bir tahribat söz konusudur. HGM tarafından 2000-2005 yılları arasında gerçekleştirilen nivelman çalışmaları esnasında yapılan nokta keşifleri sonucunda, nivelman ağında ortalama %49 oranında bir tahribat olduğu tespit edilmiştir. Yine HGM tarafından Mayıs-Temmuz 2011 tarihleri arasında 10,000 km’lik nivelman hattında keşfi yapılan yaklaşık 9000 noktanın %63’ünün tahrip olduğu tespit edilmiştir.
Nivelman ağındaki noktalar tahrip olmasalar bile ölçüldükleri günden bu yana yer dinamikleri nedeniyle deformasyona maruz kalmakta, bunların başında da yerkabuğu hareketleri ve yer altı suları gelmektedir. İzmit ve Düzce’de 1999’da meydana gelen depremler sonrasında depremin etkilediği değerlendirilen bazı nivelman hatlarında yenileme ölçüleri yapılmıştır. Deprem öncesi ve sonrası yüksekliklerin karşılaştırılmasında -52.7 ile +28.8 cm arasında değişen yer değiştirmeler belirlenmiştir. Özellikle tarım faaliyetlerinin yoğun olarak yürütüldüğü Söke, Gediz, Çukurova gibi ovalara yakın nivelman hatlarındaki noktalarda yer altı su çekilmesi nedeniyle desimetrelere varan büyüklüklerde düşey yönde yer değiştirmelerin olduğu kullanıcılardan alınan geri beslemelerden bilinmektedir.
Harita Genel Müdürlüğü koordinatörlüğünde 2015 yılında başlatılan ve 2020 yılında tamamlanan “Türkiye Yükseklik Sisteminin Modernizasyonu ve Gravite Altyapısının İyileştirilmesi” projesi ile nivelman ağının yaşatılmasına son verilmiştir. TUDKA-99 nivelman ağı noktalarına ait yükseklik değerleri ve nokta protokolleri yürürlükteki mevzuat gereği kamu kurum ve kuruluşları ile Web Map Service (WMS) üzerinden bedelsiz olarak paylaşılabilmektedir.
Kaynaklar:
1. HGM (1999) Türkiye Ulusal Düşey Kontrol Ağı-1999 (TUDKA-99), Teknik Rapor, JEOFNİV-02-1999.