Bağıl gravimetri, noktalar arası gravite farklarının ölçülmesi olarak tanımlanabilir. Ancak göreli ölçülerin datumunun ve ölçeğinin belirlenebilmesi için bir gravite referans sistemine bağlanması gerekmektedir. Bu amaçla, referans noktalarından oluşan gravite standardizasyon ağları kurulmakta ve yaşatılmaktadır.
Türkiye'de ilk gravite ağı HGM tarafından 1956-1960 yılları arasında kurulmuş, Norgaard gravimetresi ile ölçülmüş toplam 24 noktadan oluşan bir ağdır. Türkiye Temel Gravite Ağı-1956 (TTGA-56) olarak adlandırılan bu ağın doğruluğu zaman içinde jeodezik, jeofizik, jeodinamik ve mühendislik amaçlı çalışmalardaki beklentileri karşılamaktan uzak kalmıştır. TTGA-56 datumunun tek nokta ile belirlenmesindeki olumsuzluk ve nokta gravite değerinin düşük doğrulukta olması nedeniyle bu ağın daha duyarlı gravimetreler ile yeniden ölçülmesi ve farklı kurumlar tarafından farklı bölgelerde tesis edilen kalibrasyon ağlarının birleştirilerek doğruluğu yüksek bir kalibrasyon bazının kurulması, Harita Genel Müdürlüğü ve Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü arasında 1993 yılında imzalanan protokol kapsamına alınmıştır. 1993-2001 yılları arasında yapılan çalışmalarla Türkiye Temel Gravite Ağı-1999 (TTGA-99) oluşturulmuştur. TTGA-99, 55 adet birinci derece ve 13 mutlak gravite noktası olmak üzere toplam 68 noktadan oluşmaktadır. TTGA-99 noktaları arasındaki 132 bağlantı ölçüsü, iki LCR-G gravimetresi ile gerçekleştirilmiştir. TTGA-99’un nokta sayısının az, dağılımın ise düzensiz olması, bunun yanında aradan geçen sürede noktaların doğal ve insan kaynaklı etkilere maruz kalarak tahrip olması sebebiyle yeni bir ulusal standardizasyon ağının kurulmasına ihtiyaç duyulmuştur.
Türkiye Yükseklik Sisteminin Modernizasyonu ve Gravite Altyapısının İyileştirilmesi (2015-2020) projesi kapsamında; 2016-2020 yılları arasında Harita Genel Müdürlüğü ve Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Genel Müdürlüğü, TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi ve TÜBİTAK Ulusal Metroloji Enstitüsü Müdürlüğü iş birliği ile gerçekleştirilen mutlak ve bağıl gravimetri çalışmaları sonucu 100 adedi mutlak olmak üzere toplam 11783 noktadan oluşan yeni gravite standardizasyon ağı TRGrav-Net oluşturulmuştur. Her bir il sınırı içerisine en az bir mutlak gravite noktası düşecek şekilde TRGrav-Net ağ noktaları arası yaklaşık 10 km olarak seçilmiştir.
Ağın iç duyarlılığını test etmek ve varsa kaba ve sistematik hataları belirleyebilmek amacıyla ağ önce bir mutlak gravite noktası sabit alınarak minimum zorlamalı olarak dengelenmiştir. Minimum zorlamada kullanılmayan 99 mutlak gravimetri noktasının A10 (#044) ile belirlenen gravite değerleri ile dengeleme sonrası bulunan değerleri arasında 28.2 µGal’lik bir ortalama ve 34.9 µGal’lik standart sapmaya sahip iyi bir uyum bulunmuştur. Tüm mutlak gravimetri noktalarının dengelemeye dâhil edildiği zorlamalı çözüm sonuçları tabloda sunulmuştur.
TRGrav-Net ağırlıklı ve zorlamalı en küçük kareler dengeleme istatistikleri (σ: Nokta gravite değeri standart sapmaları, v: Gözlem düzeltmeleri).
TRGrav-Net verileri, yürürlükteki mevzuat gereği kamu kurum ve kuruluşları ile bedelsiz olarak paylaşılabilmektedir.
Kaynaklar:
1. Ayhan M.E., Demir C., Alas, B. (1992) Türkiye Temel Gravite Ağı 1956 (TTGA-56)’nın Yeniden Dengelenmesi, Harita Dergisi, 108, 43-58.
2. Demir C., Kılıçoğlu A., Fırat O. (2006) Türkiye Temel Gravite Ağı-1999 (TTGA-99), Harita Dergisi, 136, 49-63.
3. Wilmes H., Falk R., Lothhammer A., Kressman A., Lang O., Kılıçoğlu A. (1997) Absolute Gravity Campaign in Turkey 1996-First Results, Proceedings of the Second Turkish-German Joint Geodetic Days (Eds. O. Altan, L. Grundig), 27–29.
4. Simav M., Akpınar İ., Akdoğan Y.A., Yıldız H. (2021) Türkiye’de Güncel Yersel Gravimetri Çalışmaları, Harita Dergisi, 166, 10-24.
5. HGM (2021) Türkiye Yükseklik Sisteminin Modernizasyonu ve Gravite Altyapısının İyileştirilmesi Projesi 2015K090710 (2015K09-2464) Proje Tamamlama Raporu, Mart 2021, Harita Genel Müdürlüğü, Ankara.