Yeryüzünün yaklaşık %75’ini kaplayan, iklim ve ekosistem üzerinde büyük etkisi olan okyanus ve denizlerdeki değişimleri ölçmek ve anlamak yer bilimlerinin temel ilgi alanlarından biridir. Okyanus ve denizlerin fiziksel özelliklerini tanımlayan en önemli bilgilerden biri düşey yöndeki seviye değişimleridir. Seviye gözlemleri birçok bilimsel çalışma ve mühendislik uygulamasına hizmet eden temel veri setlerinden biri olup, bazı önemli kullanım alanları aşağıda sıralanmıştır:
Seviye ölçüleri yüzyılı aşkın bir süredir okyanus ve deniz kıyıları ile adalara kurulmuş mareograf istasyonlarında yersel tekniklerle yapılmakta ve geçen yüzyılda ortalama deniz seviyesi değişim miktarının belirlenmesi konusunda temel bilgi mareograf istasyonlarındaki deniz seviyesi ölçülerinden elde edilmiştir. Deniz seviyesi ölçüleri jeodezide temel olarak yükseklik sistemleri için gerekli olan düşey datum belirleme çalışmalarında kullanılmaktadır.
Deniz seviyesi ile ilgili ihtiyaçlara hizmet etmek amacıyla küresel, bölgesel ve yerel ölçeklerde deniz seviyesi gözlem ağları ve veri merkezleri kurulmaktadır. Küresel Deniz Seviyesi Gözlem Sistemi (GLOSS), Ortama Deniz Seviyesi Sürekli Servisi (PSMSL), Avrupa Küresel Okyanus Gözlem Sistemi (EuroGOOS), küresel ve bölgesel ölçekte deniz seviyesi gözlem ve veri merkezlerine örnek olarak gösterebilir. Özellikle iklim değişimleri ve erken uyarı sistemleri için gerçek zamanlı deniz seviyesi verilerine olan ihtiyaç gün geçtikçe artmaktadır. Bu amaçla dünya genelinde 169 uluslararası kurum ve kuruluşların desteği ile gerçek zamanlı bir veri değişim servisi oluşturulmuştur (VLIZ).
Yerel ölçekte birçok kıyı ülkesi kendi ulusal deniz seviyesi gözlem ağını kurup, işletmekte ve çeşitli program ve projeler kapsamında küresel/bölgesel ağlara destek sağlamaktadır. Türkiye’de deniz seviyesi ölçme çalışmaları Harita Genel Müdürlüğü tarafından düşey datumun belirlenmesinde kullanılmak üzere ortalama deniz seviyesi tespiti amacıyla Antalya’da bir mareograf istasyonu kurulmasıyla başlamıştır. Türkiye’de deniz seviyesi gözlemleri, Türkiye Ulusal Deniz Seviyesi İzleme Sistemi (TUDES) kapsamında Harita Genel Müdürlüğü tarafından yapılmaktadır.
TUDES, Türkiye ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti kıyılarına dağılmış ve GLOSS standartlarını sağlayan toplam 20 sayısal ve otomatik mareograf istasyonundan oluşmaktadır. TUDES istasyonunda deniz seviyesi ve seviye değişimlerini etkileyen hava basınç değeri gözlenmektedir. Gözlenen değerler 15 dakikalık ortalamalar halinde internet erişimi vasıtasıyla Ankara’daki veri merkezine otomatik olarak gönderilmektedir. Veri merkezinde istasyonlardan gelen ham verilerin depolanma ve sunum faaliyetleri yürütülmektedir.
Mareograf istasyonları kurulu bulundukları karaya göre deniz seviyesini ölçtüğü için, istasyonda gözlenen deniz seviyesi sinyali, hem gerçek (mutlak) seviye değişimini hem de düşey yöndeki kara hareketi sinyalini (kara çökmesi veya yükselmesi) içermektedir. Düşey yöndeki kara hareketi sinyali, gerçek seviye sinyalinden ayırmak ve Yer Merkezi’ne göre mutlak deniz seviyesi değişimlerini izleyebilmek için, istasyonlarda birkaç yıl periyotlarda periyodik GNSS, hassas nivelman, gravite ve sabit GNSS gibi jeodezik ölçüler gerçekleştirilmektedir.
Kaynaklar:
1. HGM (2022) Türkiye Ulusal Deniz Seviyesi izleme Sistemi Web Portali.
https://tudes.harita.gov.tr
2. Yıldız H., Demir C., Gürdal M.A., Akabalı O.A., Demirkol E.Ö.,Ayhan M.E., Türkoğlu Y. (2003) ANTALYA-II, BODRUM-II, ERDEK ve MENTEŞ Mareograf İstasyonlarına ait 1984-2002 Yılları Arası Deniz Seviyesi ve Jeodezik Ölçülerin Değerlendirilmesi, Harita Dergisi, Özel Sayı 17, pp. 1–75.
3. Simav M., Türkezer A., Sezen E., Akyol S., İnam M., Cingöz A.,Lenk O., Kılıçoğlu A. (2012) Türkiye Ulusal Deniz Seviyesi İzleme Ağı Veri Kalite Kontrol ve Yönetim Sistemi, Harita Dergisi, Sayı 145, pp. 15–28.